Η κακοποίηση των γυναικών ως ψυχοκοινωνικό φαινόμενο: Ερμηνείες και προσεγγίσεις από την Ψυχολόγο Υγείας- Παιδοψυχολόγο- Δικαστική Πραγματογνώμων Κατερίνα Μπούρα

Τα τελευταία χρόνια, το φαινόμενο της κακοποίησης των γυναικών και των γυναικοκτονιών έχει λάβει ανησυχητικές διαστάσεις παγκοσμίως. Σύμφωνα με στοιχεία του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, κάθε μέρα περισσότερες από 130 γυναίκες χάνουν τη ζωή τους από τον σύντροφό τους ή κάποιο μέλος της οικογένειάς τους. Μόνο το 2023, εκτιμάται ότι πάνω από 48.000 γυναίκες δολοφονήθηκαν για τον λόγο ότι ήταν γυναίκες.

Το φαινόμενο αυτό δεν κάνει διακρίσεις ανάμεσα σε χώρες, κοινωνικές τάξεις ή μορφωτικό επίπεδο. Από τη Λατινική Αμερική μέχρι την Ευρώπη και την Ασία, οι ειδήσεις για γυναικοκτονίες έρχονται να μας υπενθυμίσουν πως η έμφυλη βία παραμένει βαθιά ριζωμένη σε στερεότυπα, ανισότητες και πατριαρχικές αντιλήψεις που εξακολουθούν να νομιμοποιούν ή να αποσιωπούν τη βία.

Στην Ελλάδα, οι υποθέσεις κακοποίησης και οι γυναικοκτονίες που βλέπουν το φως της δημοσιότητας συγκλονίζουν την κοινή γνώμη, αλλά ταυτόχρονα ανοίγουν και έναν δύσκολο διάλογο: πώς μπορούμε να προστατέψουμε τις γυναίκες και να σπάσουμε τον κύκλο της βίας;

Για να κατανοήσουμε καλύτερα τα ψυχολογικά, κοινωνικά και πολιτισμικά αίτια του φαινομένου, συνομιλήσαμε με την ψυχολόγο Κατερίνα Μπούρα, η οποία τα τελευταία χρόνια εργάζεται συστηματικά με γυναίκες θύματα ενδοοικογενειακής βίας και συμμετέχει ενεργά σε προγράμματα ενημέρωσης και πρόληψης.

Κυρία Μπούρα, τα τελευταία χρόνια βλέπουμε να αυξάνονται δραματικά τα περιστατικά βίας κατά των γυναικών. Πού πιστεύετε ότι οφείλεται αυτή η έξαρση; Πρόκειται για πραγματική αύξηση ή για μεγαλύτερη ορατότητα του φαινομένου λόγω της δημοσιότητας;

Υπάρχουν ενδείξεις ότι σε ορισμένες περιπτώσεις παρατηρείται ουσιαστική άνοδος των περιστατικών. Οι παράγοντες που συμβάλλουν είναι οι κοινωνικές

και οικονομικές πιέσεις, όπως η οικονομική ανασφάλεια, η ανεργία ή η πανδημία, που εντείνουν την επιθετικότητα και η κακοποίηση μέσω τεχνολογίας (ψηφιακή κακοποίηση, “revenge porn” κ.λπ.), που αποτελεί νέα μορφή βίας.

Στο γενικότερο πλαίσιο η άποψη μου είναι ότι η βία πλέον είναι πολύ πιο ορατή από παλαιοτέρα καθότι τα μέσα μαζικής προβολής και δικτύωσης έχουν πολλαπλασιαστεί και η πρόσβαση τους σε αυτά είναι άμεση από τον καθένα μας. Ανά πάσα στιγμή ο καθένας από εμάς μπορεί να γνωστοποιήσει σε ανύποπτο χρόνο ένα περιστατικό βίας το οποίο έχει υποπέσει στην αντίληψη του ή στην χείριστη περίπτωση να τα εργαλειοποιήσει για να ασκήσει ο ίδιος κάποια μορφή βίας.

Πώς μπορεί να εξηγηθεί ψυχολογικά η συμπεριφορά του θύτη; Υπάρχουν κοινά χαρακτηριστικά στους άνδρες που κακοποιούν τις συντρόφους τους;

Η βία συνήθως δεν είναι αυθόρμητη, αλλά λειτουργεί ως μέσο ελέγχου και επιβολής εξουσίας μέσα στη σχέση.

Πίσω από αυτήν κρύβονται συνήθως εσωτερικευμένα πρότυπα πατριαρχίας. Πολλοί άνδρες έχουν μεγαλώσει με την πεποίθηση ότι «ο άνδρας πρέπει να έχει το πάνω χέρι» ή ότι η γυναίκα είναι ιδιοκτησία τους, κατι που είναι άκρως εξοργιστικό κατά κοινή ομολογία! Προηγούμενα βιώματα βίας όπως παιδικά τραύματα, και κακοποίηση στην οικογένεια αναπαράγουν ένα μοντέλο συμπεριφοράς όπου η βία γίνεται “φυσιολογικός” τρόπος επίλυσης διαφορών.

Από την πλευρά του θύματος, ποιες είναι οι συχνότερες ψυχολογικές συνέπειες της κακοποίησης; Πώς επηρεάζεται η αυτοεικόνα και η αυτοεκτίμηση μιας γυναίκας που βιώνει βία;

Η κακοποίηση διαβρώνει σταδιακά την αίσθηση ταυτότητας και αξίας του θύματος. Δημιουργείται η επονομαζόμενη μαθημένη αβοηθητότητα (learned helplessness): η πεποίθηση ότι ό,τι κι αν κάνει κάποιος, το αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο, οπότε σταματά να προσπαθεί.

Το θύμα βρίσκεται σε συνεχή κατάσταση επαγρύπνησης, με έντονη ανησυχία για το πότε θα συμβεί το επόμενο επεισόδιο. Η αίσθηση αδιεξόδου και ανικανότητας οδηγεί συχνά σε κατάθλιψη και μερικές φορές σε αυτοκτονικό ιδεασμό. Πονοκέφαλοι, στομαχικά προβλήματα, διαταραχές ύπνου ή διατροφής και εν γένει ψυχοσωματικά προβλήματα αντικατοπτρίζουν το ψυχικό τραύμα.

Πολλές γυναίκες δυσκολεύονται να φύγουν από μια κακοποιητική σχέση, ακόμη κι όταν κινδυνεύουν. Ποιοι είναι οι βασικοί ψυχολογικοί και κοινωνικοί λόγοι που τις κρατούν “δέσμιες” σε αυτόν τον κύκλο βίας;

Oι βασικότεροι κοινωνικοί & οικονομικοί λόγοι είναι: η οικονομική εξάρτηση, το κοινωνικό στίγμα και η έλλειψη υποστήριξης.

Πολλές γυναίκες δεν έχουν οικονομική αυτονομία, ιδιαίτερα αν έχουν παιδιά ή ο θύτης ελέγχει τα οικονομικά. Σε πιο συντηρητικά περιβάλλοντα, η κοινωνία μπορεί να κατηγορήσει τη γυναίκα που «διέλυσε το γάμο» ή «έφυγε από το σπίτι», οδηγώντας την σε απομόνωση. Συχνά, δεν υπάρχει ένα ισχυρό δίκτυο φίλων, συγγενών ή κοινωνικών δομών που να προσφέρουν ασφάλεια και πρακτική βοήθεια.

Οι ψυχολογικοί λόγοι είναι ο « δεσμός μέσω τραύματος» (trauma bond),η χαμηλή αυτοεκτίμηση, ο φόβος, το αίσθημα ενοχής ή ντροπής και η μαθημένη αβοηθητότητα (learned helplessness ).

Συγκεκριμένα η συνεχής εναλλαγή κακοποίησης και «συμφιλίωσης» δημιουργεί έναν ισχυρό συναισθηματικό δεσμό. Το θύμα αρχίζει να ελπίζει ότι ο θύτης «θα αλλάξει» και εξαρτάται συναισθηματικά από τις στιγμές ηρεμίας. Η συστηματική υποτίμηση και ψυχολογική βία διαβρώνουν την αυτοεικόνα της γυναίκας. Πιστεύει ότι δεν αξίζει κάτι καλύτερο ή ότι φταίει η ίδια για τη βία.

Ο φόβος για την ασφάλεια τη δική της, των παιδιών της ή ακόμη και των συγγενών της λειτουργεί παραλυτικά. Πολλές γυναίκες νιώθουν ότι «απέτυχαν» ως σύντροφοι ή μητέρες. Η κοινωνική πίεση να «διατηρηθεί η οικογένεια» ενισχύει αυτά τα συναισθήματα.

Όταν η βία είναι συνεχής και κάθε προσπάθεια διαφυγής αποτυγχάνει, η γυναίκα μαθαίνει να πιστεύει ότι τίποτα δεν μπορεί να αλλάξει, ακόμα κι όταν υπάρχει διέξοδος.

Τι ρόλο παίζουν οι κοινωνικές αντιλήψεις και τα έμφυλα στερεότυπα στη διαιώνιση της βίας κατά των γυναικών; Πιστεύετε ότι η ελληνική κοινωνία έχει κάνει βήματα προόδου προς την ισότητα;

Η «κανονικοποίηση» της ανισότητας και τα στερεότυπα ρόλων φύλου σαφέστατα διαιωνίζουν την βία κατά των γυναικών.

Η αντίληψη ότι «ο άνδρας είναι ο αρχηγός» και η γυναίκα «πρέπει να υποτάσσεται» εξακολουθεί, σε διάφορους βαθμούς, να υπάρχει — ιδίως σε πιο παραδοσιακά ,αναχρονιστικά περιβάλλοντα. Αυτή η δυναμική εξουσίας διευκολύνει τη βία.

Κάποια βήματα σαφέστατα έχουν γίνει όπως η ποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας, οι γραμμές SOS και οι ξενώνες φιλοξενίας. Οι νέες γενιές δείχνουν περισσότερη ευαισθητοποίηση και μηδενική ανοχή στη βία, με αυξημένη δημόσια συζήτηση γύρω από το MeToo, τις γυναικοκτονίες και τα έμφυλα δικαιώματα.

Ποια είναι τα πρώτα σημάδια που μπορεί να εντοπίσει μια γυναίκα σε μια σχέση που δυνητικά είναι κακοποιητική; Πώς μπορεί να τα αναγνωρίσει εγκαίρως;

Να ακούει το ένστικτο της .Αν κάτι την κάνει να νιώθει άβολα, φοβισμένη ή «μικρή», αυτό είναι ένδειξη ανισορροπίας δύναμης ακόμη κι αν δεν υπάρχει σωματική βία. Να παρατηρεί τη συνέπεια λόγων και πράξεων. Ο σεβασμός φαίνεται στη συμπεριφορά, όχι στα λόγια. Αν ζητά συγγνώμη αλλά επαναλαμβάνει τα ίδια, αυτό είναι προειδοποιητικό σημάδι. Οι «συνήθεις» συμπεριφορές είναι:

· Υπερβολικός έλεγχος και ζήλια

· Απομόνωση από φίλους και οικογένεια

· Κριτική, υποτίμηση ή ειρωνεία

· Ενοχοποίηση και ανάληψη ευθύνης για τα ξεσπάσματά του.

Πώς μπορεί ένας άνθρωπος του περιβάλλοντος (φίλος, συγγενής, συνάδελφος) να βοηθήσει μια γυναίκα που υποψιάζεται ότι κακοποιείται;

Αρχικά θα πρέπει να υπάρχει προσεκτική παρατήρηση. Τα πρώτα σημάδια μπορεί να είναι:

· Ανεξήγητα τραύματα ή συχνές “δικαιολογίες” για ατυχήματα.

· Απότομη απομόνωση από φίλους και οικογένεια.

· Αλλαγές στη συμπεριφορά (φόβος, άγχος, μειωμένη αυτοπεποίθηση).

· Συνεχής έλεγχος από τον σύντροφο (τηλέφωνα, περιορισμοί).

Το σημαντικό είναι να μη γίνονται υποθέσεις, αλλά να υπάρχει παρατηρητικότητα και διακριτικότητα.

Αν υποψιαζόμαστε ότι κάποια γυναίκα κακοποιείται: Μιλάμε σε ιδιωτικό και ασφαλές πλαίσιο, ποτέ μπροστά στον πιθανό θύτη και εκφράζουμε ανησυχία χωρίς κριτική: Η μεγαλύτερη βοήθεια είναι να παραμείνουμε διαθέσιμοι. Η σταθερή παρουσία ενός ανθρώπου που δεν την κρίνει αλλά την πιστεύει, είναι συχνά το πρώτο βήμα για να ζητήσει βοήθεια.

Ποιες υπηρεσίες ή γραμμές βοήθειας υπάρχουν στην Ελλάδα για γυναίκες που θέλουν να ζητήσουν υποστήριξη ή να φύγουν από μια επικίνδυνη σχέση;

Οι σημαντικότερες γραμμές βοηθείας και υπηρεσίες είναι:

· H Γραμμή SOS 15900 (24ωρη, δωρεάν, ανώνυμη).

· Τα Συμβουλευτικά Κέντρα και Ξενώνες Φιλοξενίας της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων.

· Η Αστυνομία (100) – με τα ειδικά τμήματα ενδοοικογενειακής βίας.

· Το Panic Button:Μια εφαρμογή/εργαλείο σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη που επιτρέπει σε γυναίκες που βρίσκονται σε άμεσο κίνδυνο να στείλουν ειδοποίηση/σήμα στις αρμόδιες αστυνομικές υπηρεσίες.

Στην Θεσσαλονίκη μας συγκεκριμένα υπάρχουν το Κέντρο Υποστήριξης Γυναικών «Υπατία» και το Κέντρο «Διοτίμα» αποκλειστικά για γυναίκες όπως και ο Ξενώνας Θεσσαλονίκης που φιλοξενεί γυναίκες και παιδιά.

Από την εμπειρία σας, ποια είναι η πιο συχνή ψευδαίσθηση ή προκατάληψη που έχουν οι γυναίκες για τους συντρόφους τους στις αρχές μιας κακοποιητικής σχέσης;

Οι συνήθεις πεποιθήσεις είναι:

· Η Ρομαντικοποίηση της βίας. Οι πρώτες εκρήξεις θυμού ή χειριστικές συμπεριφορές μπορεί να συγκαλυφθούν ως «παροδικές», «έντονα συναισθηματικές αντιδράσεις», ή ακόμα και ως δείγματα «πάθους».

· Η Ανάληψη υπερβολικής ευθύνης.H γυναίκα πιστεύει ότι η συμπεριφορά του είναι δικό της λάθος ή ότι αν ήταν «καλύτερη», δεν θα συνέβαινε η κακοποίηση.

· Η Πίστη ότι η αγάπη ή η αφοσίωση θα τα διορθώσει όλα. Υπάρχει η ψευδαίσθηση ότι η αγάπη, η φροντίδα ή η υπομονή θα «μαλακώσει» τον σύντροφο, αγνοώντας την επαναλαμβανόμενη μοτίβα κακοποίησης.

· Η Ελπίδα ότι θα είναι… μόνο προσωρινό. Πολλές γυναίκες περιμένουν ότι η κακοποιητική συμπεριφορά είναι «μια φάση» ή ότι θα συμβεί μόνο σε στρες ή σε ειδικές περιστάσεις.

Τέλος, ποιο μήνυμα θα θέλατε να στείλετε σε όλες τις γυναίκες που μπορεί αυτή τη στιγμή να βιώνουν φόβο, βία ή σιωπή;

Ζητήστε βοήθεια, μιλήστε, η βία δεν έχει θέση στη ζωή σας.

Η εμπιστοσύνη στις αρχές μπορεί να είναι δικαιολογημένα κλονισμένη από παλαιότερα τραγικά γεγονότα, αλλά σήμερα υπάρχουν πολύ πιο αποτελεσματικοί μηχανισμοί προστασίας και υποστήριξης για τα θύματα. Η κατάσταση έχει αλλάξει σημαντικά προς το καλύτερο και θα συνεχίζει να βελτιώνεται με όλο και νέες πρωτοβουλίες. Δυστυχώς τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δεν έχουν προβάλλει την αναβάθμιση των διαδικασιών κατόπιν αυτων των περιστατικών κατά τα οποία εντοπιστήκαν λάθη στην διαχείριση τους.

Να μην υποκύψουν σε κανέναν εκφοβισμό και να μην αποθαρρυνθούν από δημοσιευμένες αποτυχίες κάποιων υπηρεσιών σε παλαιότερο χρόνο γιατί αυτό ακριβώς είναι αυτό που επιθυμούν οι θύτες! Ένα επιτελείο επιστημόνων θα είναι κοντά τους για να τις στηρίξουν!

Η διαφυγή τους εξαρτάται από αυτές και πρέπει αν το πιστέψουν ολόψυχα!

Κατερίνα Μπούρα (BSc,MSc,MSc)

Ψυχολόγος Υγείας-Παιδοψυχολόγος-Δικαστική Πραγματογνώμων

Η βία κατά των γυναικών δεν είναι «ιδιωτική υπόθεση» — είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που μας αφορά όλους. Όπως τονίζει και η ψυχολόγος Κατερίνα Μπούρα, η σιωπή είναι εκείνη που συντηρεί την κακοποίηση. Η ενημέρωση, η πρόληψη και η αλληλεγγύη αποτελούν τα πιο ισχυρά όπλα απέναντι στη βία.

Καμία γυναίκα δεν πρέπει να νιώθει μόνη, κανένα θύμα δεν πρέπει να φοβάται να μιλήσει.

Η κοινωνία αλλάζει μόνο όταν επιλέγουμε να ακούμε, να πιστεύουμε και να στηρίζουμε.

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά την ψυχολόγο Υγείας- Παιδοψυχολόγο -Δικαστική Πραγματογνώμων κ. Κατερίνα Μπούρα για τον χρόνο, τη διάθεσή της και τις πολύτιμες γνώσεις που μοιράστηκε μαζί μας.